Od średniowiecza istotną część społeczności miasta Lublina stanowili Żydzi. Przez blisko 500 lat gmina żydowska w Lublinie współkształtowała charakter miasta, jego klimat duchowy, umysłowy i gospodarczy. Lublin stał się jednym z najważniejszych miast w historii Żydów wschodnioeuropejskich, ważnym centrum żydowskiej nauki i kultury. II wojna światowa niemal doszczętnie zniszczyła społeczność żydowską w Lublinie.
Zamość idealne miasto renesansowe. Już niemal od początku istnienia zyskał charakter wieloetnicznego miasta handlowego. Stał się ważnym miejscem na żydowskiej mapie Polski. Okupacja niemiecka Zamościa dla ludności żydowskiej była gehenną, która dla tysięcy skończyła się śmiercią.
Przedwojenny Lwów był jednym z najpiękniejszych miast w Polsce i trzecim co do wielkości pod względem liczby mieszkańców. Gmina żydowska we Lwowie była jedną z najstarszych i najważniejszych gmin na ziemiach polskich.
Kołomyja, miasto, które posiada niezwykle barwną, ale i tragiczną historię. Narodowości zamieszkujące Kołomyję przeszły drogę niezwykle skomplikowanych stosunków.
Izbica – niewielkie miasteczko na Lubelszczyźnie, w którym do 1942 roku mieszkali niemal wyłącznie Żydzi. Podczas II wojny światowej izbickie getto służyło jako punkt tranzytowy do którego deportowano Żydów z Niemiec, Austrii oraz z Protektoratu Czech i Moraw. Spośród społeczności żydowskiej Izbicy, bardzo niewielu udało się przeżyć Holokaust.
Drohobycz – miasto „Sklepów cynamonowych” Brunona Schulza. Miasto gdzie spotykały się ze sobą i krzyżowały trzy kultury: polska, żydowska i ukraińska. Przed II wojną światową obok Polaków i Ukraińców w Drohobyczu żyło około 12 tyś. Żydów.
Czortków – piękne miasto z ciekawą architekturą i bogatą, burzliwą historią. Dawne kresowe podolskie miasteczko, w którym Żydzi byli drugą co do liczebności grupą po Polakach. W 1939 r. w 22 000 mieście mieszkało 4 800–5 500 Żydów.
Przemyśl to miasto o ponad tysiącletniej tradycji . Podobnie jak Rzym leży na siedmiu wzgórzach. Od wieków było miejscem, gdzie stykały się różne kultury i narodowości. Według źródeł historycznych już w 1030 r. w Przemyślu zamieszkiwali Żydzi. Z czasem kahał przemyski stał się jedną z największych i najważniejszych gmin żydowskich na terenie dawnego województwa ruskiego.
Po żydowskim sztetlu w Tyszowcach nie pozostało nic. Nie ma już ulicy: Zatylniej, Mickiewicza, Bożniczej i Wrześniowej. Nie ma synagogi, mykwy i szkoły Tarbut. Żydowska społeczność została zniszczona bezpowrotnie. Pierwszego dnia święta Szawuot, 25 maja 1942 roku Niemcy spędzili ok. 800 Żydów na rynek w Tyszowcach, a następnie wywieźli ich do obozu zagłady w Bełżcu.
Kraków od wieków pozostawał miastem wielokulturowym, którego historia związana była z obecnością między innymi Żydów. Było to miasto książęce, królewskie, któremu dobrobyt i prosperowanie zapewniły rzesze kupców i rzemieślników, a artyści i naukowcy przyczynili się do rozwoju kultury i nauki.
11 czerwca 1942 roku miła miejsce pierwsza z trzech deportacji Żydów tarnowskich do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. Tak opisuje ten tragiczny dzień Naftali Spanglet:
Z Tarnowa wożono transporty do Bełżca. Niemcy podczas akcji obstawili dzielnicę nad ranem. Patrzyłem przez okno. Byłem na rynku. [...] Dowódca ustawił gestapowców w szyku i pouczał ich jak mają pracować. Mieli być wysiedleni ci, którzy nie mieli okrągłych pieczątek. Dzień przed tym odbyła się rejestracja. Niemcy dawali trzy rodzaje znaków: jeden na wysiedlenie, jeden na pozostanie na miejscu, jeden mieli być zabici na miejscu. Później myśmy się zarejestrowali.
Przed wojną Kolbuszowa była jednym z wielu sztetli województwa lwowskiego. Większość Żydów kolbuszowskich Niemcy wywieźli w lipcu 1942 r. wraz z transportami z Rzeszowa do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowali. Wraz z likwidacją getta, Kolbuszowa straciła różnorodność religijną, językową i kulturową jaką tworzyli tamtejsi Żydzi.
7 lipca 1942 roku miał miejsce początek akcji w getcie w Rzeszowie. Tego dnia do obozu zagłady w Bełżcu Niemcy wysłali transport liczący około 4000 Żydów. Ta pierwsza akcja deportacyjna miała niezwykle krwawy przebieg. W dniach 10, 14 i 17 lipca 1942 roku miały miejsce kolejne akcje.
Dąbrowa Tarnowska była typowym galicyjskim miasteczkiem, w którego codziennym i odświętnym życiu spotykały się dwie kultury i religie: chrześcijaństwo i judaizm. Przed wybuchem II wojny światowej w Dąbrowie żyło około 2500 Żydów. 17 lipca 1942 r. Niemcy deportowali do obozu zagłady w Bełżcu około 1800 Żydów dąbrowskich.
21 lipca 1942 roku był początkiem końca żydowskiej historii Dębicy. Tego dnia żydowskich mieszkańców miasta przetransportowano koleją do obozu śmierci w Bełżcu, gdzie zostali pognani prosto do komór gazowych.
27 sierpnia 1942 r., o godzinie 7 rano, na polach bogucickich Niemcy zgromadzili ok. 6000 Żydów z Wieliczki. Ok. 5000 spośród nich wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu, 500 osób – do obozu pracy przymusowej w Stalowej Woli, a 200 – do obozu w Płaszowie. Pozostali zostali zabrani do Puszczy Niepołomickiej i rozstrzelani.
Po zajęciu Tarnopola Niemcy dokonali eksterminacji ludności żydowskiej. Ostatecznie, 20 czerwca 1943 roku zlikwidowano getto. Z ponad 18 tysięcy tarnopolskich Żydów wojnę przetrwało około 800 osób.
Borszczów miasteczko kresowe, gdzie obok siebie żyli Ukraińcy, Polacy i Żydzi. W dniach 26 i 27 września Niemcy przeprowadzili tam akcję deportacyjną, w wyniku której ok. 800 Żydów wysłano do obozu zagłady w Bełżcu, a ponad 100 osób, przeważnie starszych i chorych, zamordowano na miejscu. [dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
Isydor Diener we wspomnieniach „Wspólnota żydowska w Kopyczyńcach” w następujący sposób opisuje moment deportacji Żydów kopyczyńskich do obozu zagłady w Bełżcu:
We środę 30 września 1942 r., w jesienny słoneczny poranek miasto otoczone zostało przez jednostki gestapo, żandarmerii i ukraińskiej policji. W akcji brała udział także straż pożarna. Z wrzaskiem: Juden raus! wyciągano z domów wystraszonych ludzi. Straż pożarna rąbała siekierami podłogi i ściany w poszukiwaniu ukrywających się, zaglądając nawet do kominów. (…) Około 50 osób zostało zastrzelonych podczas próby ucieczki. Tylko kilku udało się zbiec. Przed wieczorem popędzono około 1200 Żydów na stację kolejową, gdzie stały już przygotowane wagony towarowe.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
Historia społeczności żydowskiej w Bochni sięga XV wieku. Jednakże można przypuszczać, że pierwsi Żydzi osiedlili się w mieście jeszcze w XIII w., zaraz po odkryciu złóż soli. Na przełomie XIX i XX w. stanowili w mieście ponad 21 proc. ludności. W chwili wybuchu II wojny światowej w Bochni mieszkało około 3 tys. Żydów. Wraz z rozpoczęciem okupacji Niemcy zaczęli stosować wobec nich różnego rodzaju represje. Trzy wielkie, zorganizowane przez Niemców akcje eksterminacyjne, które miały miejsce w końcu sierpnia 1942 r., w listopadzie 1942 r. oraz na początku września roku 1943, doprowadziły do wymordowania niemal wszystkich Żydów bocheńskich.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
Ze względu na swoje położenie Żółkiew była miejscem, które zasiedlała prawdziwa mozaika narodowościowa. Spotkać tam było można Polaków, Rusinów, Ormian, Niemców, a już w ostatnich latach XVI wieku odnotowano także obecność Żydów. W 1600 r. Stanisław Żółkiewski pozwolił Żydom na budowę łaźni rytualnej, browaru i rzezalni. Słynna murowana synagoga powstała w latach 1692–1698. W 1931 r. w Żółkwi mieszkało około 3 tys. Żydów. Armia niemiecka wkroczyła do miasta pod koniec czerwca 1941 r. Od początku okupacji stosowano wobec Żydów różnego rodzaju represje. W dniach 22-23 listopada 1942 r. Niemcy przeprowadzili akcję deportacyjną, w trakcie której wysłali do obozu zagłady w Bełżcu ok. 1700–2400 Żydów żółkiewskich.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
Buczacz - galicyjskie miasteczko, leżące przed II wojną światową na południowo-wschodnich obszarze II Rzeczypospolitej. Zamieszkane było przez Żydów, Polaków i Ukraińców. W przededniu II wojny światowej w Buczaczu mieszkało prawdopodobnie około 7,5-8 tyś. Żydów, stanowiących nieco ponad połowę ludności miasta. Antyżydowska polityka nazistowskich Niemiec doprowadziła nie tylko do zniszczenia wielowiekowej kultury żydowskiej w miasteczku, ale przede wszystkim do wymordowania jego żydowskich mieszkańców. 27 listopada 1942 roku Niemcy przeprowadzili akcję deportacyjną, w wyniku której wysłali do obozu zagłady w Bełżcu 2000 Żydów z Buczacza, a około 250 osób zmordowali na miejscu.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
W przededniu II wojny światowej w Przemyślanach żyło nieco ponad 2 tyś. Żydów, co stanowiło około 50% ogółu mieszkańców. W czasie wojny miasto znalazło się najpierw pod jurysdykcją sowiecką, a następnie od lata 1941 r. pod okupacją niemiecką. Nazistowscy Niemcy rozpoczęli swoje niszczycielskie dzieło od podpalenia synagog, bibliotek, zwojów tory i około 40 żydowskich domów, a zakończyli deportacjami do obozu zagłady w Bełżcu i masowymi mordami ludności żydowskiej.
5 grudnia 1942 r. miała miejsce ostatnia akcja deportacyjna w Przemyślanach. Niemcy i policjanci ukraińscy wyprowadzili z getta około 3 tyś. Żydów z Przemyślan i okolicznych miejscowości, których następnie zabrali na stację kolejową, wepchnęli do bydlęcych wagonów i skierowali do obozu zagłady w Bełżcu.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
W dwudziestoleciu międzywojennym Rawa Ruska była 16-tysięcznym miasteczkiem położonym na trasie Warszawa - Lwów, tętniącym życiem. W centrum mieściło się ponad 50 sklepików, kilkanaście jadłodajni, restauracja z występami lwowskiego kabaretu, żydowski teatrzyk, dwa kina. Co wtorek odbywały się słynne targi. Świat ten przestał istnieć wraz z wybuchem II wojny światowej. 14 września 1939 roku Rawę zajęły wojska niemieckie, pod koniec września w wyniku wcześniejszych ustaleń (Pakt Ribbentrop-Mołotow) znalazła się pod okupacją sowiecką. W 1941 roku do miast ponownie wkroczyła armia niemiecka.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
“Lubycza przed wojną i na początku okupacji była małym miasteczkiem, gdzie większość mieszkańców stanowili Żydzi. […] Oprócz własnej szkoły posiadali w Lubyczy świątynię – synagogę w której się modlili. Pamiętam atmosferę panującą w Lubyczy w tym okresie. Ludzie mimo różnic wyznaniowych i majątkowych żyli ze sobą w zgodzie i tolerancji. […] Ta sielanka zakończyła się wraz z wybuchem wojny”. Tak opisuje przedwojenną Lubyczę jedna jej z mieszkanek.
[dostępność zapewniamy pod numerem tel. (+48) 84 665 25 10]
polski
english